Czerniak – to warto wiedzieć!

Niestety, zachorowalność na czerniaka stale rośnie i podwaja się co 10 lat. W Polsce umieralność na tę chorobę jest 20% wyższa niż w innych krajach Europy (wynosi ok. 1,5%), przy 50% mniejszej częstości zachorowania. Wynika to przede wszystkim z małej świadomości tej choroby i braku odpowiedniej profilaktyki. Tymczasem wczesne wykrycie czerniaka może uratować tobie lub twoim bliskim życie. Co warto o nim wiedzieć? 

Czym dokładnie jest czerniak?

Czerniak jest nowotworem złośliwym skóry (łac. melanoma malignum) wywodzącym się z melanocytów, a więc komórek produkujących barwnik skóry. Zwykle pojawia się na odsłoniętej skórze twarzy bądź ciała, ale może też wystąpić na owłosionej skórze głowy, na pośladkach, wargach sromowych, pod paznokciem czy w gałce ocznej. Najczęstsze obszary to tułów (40%) i nogi (30%). Warto też wiedzieć, że czerniak może rozwinąć się w istniejącym znamieniu, ale u osób dorosłych zwykle powstaje jako nowa zmiana na skórze.

Dlaczego jest tak niebezpieczny?

Niestety, czerniak charakteryzuje się dynamicznym, agresywnym wzrostem. Daje też wczesne i liczne przerzuty (mogą one dotyczyć praktycznie dowolnego organu), które trudno się leczy. Czerniak może się rozwinąć w ciągu kilku miesięcy – do stopnia już bardzo zaawansowanego, zmniejszającego szanse na przeżycie. Tymczasem gdy jest rozpoznany odpowiednio wcześnie, zwykle do 100% wyleczenia wystarczy jego chirurgiczne wycięcie! W Polsce wysoka śmiertelność związana jest więc przede wszystkim ze zbyt późnym rozpoznaniem. Czerniaki stanowią tylko 1% zachorowań onkologicznych, ale niemal 75% zgonów spowodowanych złośliwym przebiegiem raka!

Kto najczęściej choruje?

Najwięcej zachorowań dotyczy osób między 50. a 64. rokiem życia. Ryzyko zachorowania rośnie po 20. roku życia, niestety obserwuje się też coraz więcej zachorowań u dzieci. U dzieci wykazano większe prawdopodobieństwo przerzutów do węzłów chłonnych, a prawie 30% pacjentów pediatrycznych miało rozpoznaną chorobę już w 3-4. stadium. Związane to jest z obniżoną czujnością zarówno lekarzy, jak i rodziców – pokutuje przekonanie, że czerniak u dzieci nie występuje. To jednak nieprawda! Czerniak może też wystąpić u kobiet w ciąży, dając przerzuty do łożyska i płodu.

Jak go rozpoznać?

Wiele osób uważa, że czerniak będzie rozległą, nieregularną, na oko podejrzanie wyglądającą zmianą. Tymczasem pamiętaj, że tutaj nie chodzi tylko o wielkość widoczną na skórze, ale też grubość i rozwój w głąb skóry. Może się zdarzyć, że czerniak będzie niewielki na powierzchni, ale już dotrze do naczyń krwionośnych i limfatycznych.

W określaniu cech czerniaka najczęściej stosuje się kryteria ABCDE:
A – asymetria,
B – brzeg nierównomierny, nieregularny, ze zgrubieniami,
C – kolor czerwony lub czarny,
D – duży rozmiar,
E – ewolucja, zmiany zachodzące w znamieniu.

Każda zmiana kształtu, zabarwienia, zgrubienie, dynamiczny wzrost, swędzenie czy krwawienie powinny cię zaniepokoić, podobnie jak każdy nowy pieprzyk na skórze. Jeśli jesteś w grupie zwiększonego ryzyka, powinieneś regularnie badać znamiona u dermatologa. Warto też mieć nawyk oglądania swojej skóry – i iść na badanie, gdy cokolwiek cię zaniepokoi (nawet gdy ostatnia kontrola odbyła się niedawno – czerniaki rozwijają się bardzo szybko!). Dermatolodzy oglądają czerniaka pod dermatoskopem lub wideodermatoskopem, bardzo ważne jest jednak doświadczenie w diagnostyce i rozpoznawaniu czerniaków i nowotworów skóry – dlatego warto udać się do lekarza, który się w tym specjalizuje i już się go trzymać (zdjęcia zmian są archiwizowane w komputerze, co pozwala porównywać i śledzić dynamikę zmian).

Jakie czynniki zwiększają ryzyko zachorowania?

To przede wszystkim:

• Ekspozycja na promienie UV (słoneczne bądź w solarium) – uszkadzają one DNA, działają też immunosupresyjnie, obniżając odporność, co ma znaczenie dla rozwoju czerniaka; trzeba uważać nie tylko na długotrwałe wystawianie się na działanie słońca, ale też na krótkotrwałą, intensywną ekspozycję (np. podczas wyjazdów do ciepłych krajów).
• Poparzenia słoneczne, zwłaszcza w wieku dziecięcym – zwiększają ryzyko zachorowania na czerniaka nawet kilkukrotnie;
• Jasna karnacja – w Europie najczęściej chorują mieszkańcy Skandynawii i Irlandii o fenotypie 1 i 2; typowa jasna „polska” karnacja, blond włosy i skłonność do poparzeń też są czynnikiem zwiększonego ryzyka;
• Liczne znamiona – szczególnie dotyczy to osób z zespołem znamion dysplastycznych (minimum 50 znamion o średnicy powyżej 2 mm);
• U 10% chorych występuje genetyczna skłonność do zachorowania na czerniaka – dodatni wywiad w rodzinie zwiększa ryzyko zachorowania ok. 3-8-krotnie.

W 2002 roku potwierdzono kancerogenny wpływ mutacji BRAF w powstawaniu czerniaka, co przyniosło rewolucję w leczeniu tej choroby. Obecnie znane są trzy podstawowe mutacje w genach BRAF,C- KIT, NRAS, z których dwie pierwsze stanowią cele terapeutyczne u chorych na czerniaka w stadium zaawansowanym. Mutacja BRAF występuje w czerniaku skóry, a C-KIT w czerniaku podpaznokciowym lub błon śluzowych.

• Ponad 50% chorych na czerniaka posiada mutację w genie BRAF.
• 15-20% – zmiany w genie NRAS.
• 15% – zmiany w genie C-KIT.

Jak się leczy czerniaka?

Podstawowym leczeniem jest chirurgiczne wycięcie znamienia (z poszerzonym marginesem), czasami poprzedzone biopsją. Jeśli czerniak był wykryty odpowiednio wcześnie, daje to w większości przypadków 100% wyleczenie. Pamiętaj, że żadnej zmiany budzącej wątpliwości nie można usuwać np. laserowo – zawsze trzeba ją oddać do badania histopatologicznego.

W przypadku nacieków nowotworu zaleca się wykonanie biopsji węzłów wartowniczych, aby ocenić złośliwość i stopień zaawansowania czerniaka. W zależności od tego dobierane jest dalsze leczenie. Ma ono charakter kompleksowy i poza chirurgią obejmuje:

• immunoonkologię, czyli leki immunokompetentne anty-PD-1 (niwolumab, pembrolizumab) i przeciwciała anty-CTLA-4 (ipilimumab),
• leczenie ukierunkowanie molekularnie – terapię celowaną anty-BRAF (enkorafenib, dabrafenib, wemurafenib) i anty-MEK (binimetinib, trametynib, kobimetynib),
• radioterapię i chemioterapię.

Dzięki nowoczesnym terapiom immunologicznym leczenie zaawansowanego czerniaka w III lub IV stopniu zaawansowania (po wycięciu przerzutów) poprawia przeżywalność pacjentów. Kiedyś 5 lat przeżywało zaledwie 2-3% pacjentów z zaawansowanym czerniakiem, obecnie to ponad 35%, ciągle są prowadzone badania nad jeszcze bardziej skutecznym łączeniem różnych rodzajów immunoterapii. Leczenie inhibitorami BRAF i MEK u pacjentów z obecnością mutacji BRAF daje szybką poprawę kliniczną. Szczegóły programów lekowych stosowanych w onkologii w ramach NFZ są dostępne na stronie Ministerstwa Zdrowia.

Czerniak, jak każdy nowotwór, lubi niestety nawracać – może do tego dojść nawet w ciągu 10 lat po wyleczeniu, ale największe ryzyko występuje w ciągu 3 lat. Dlatego bardzo ważne są badania kontrolne (USG, RTG klatki piersiowej, dermatoskopia) – jeśli zmiana została wycięta we wczesnym stadium i nie było przerzutów do węzłów chłonnych, badania takie powinny być wykonywane co 6-12 miesięcy w ciągu pierwszych 5 lat, następnie raz w roku.

Pamiętaj! Tylko wczesne wykrycie czerniaka daje 100% szansę na pełen powrót do zdrowia. Warto się więc stosować do zasad bezpiecznego opalania, czujnie obserwować swoją skórę i regularnie badań znamiona u dermatologa!

Źródła:
Informacje Akademii Czerniaka
Informacje Ogólnopolskiego Centrum Dermatoskopowego Badania Znamion